روایت نیم قرن کشاورزی در ایران؛ از بهره وری ۲۰۰ درصدی در تولید محصولات استراتژیک تا خودکفایی در سایه تحریم

خبرگزاری اکسیداک؛ کشاورزی به عنوان یکی از ستون های اصلی اقتصاد و امنیت غذایی در جهان در طول نیم قرن گذشته دستخوش تغییرات گسترده ای شده است.

ایران با پیشینه ای کهن در کشاورزی و تنوع اقلیمی منحصربه فرد و ایالات متحده آمریکا به عنوان یکی از بزرگ ترین تولیدکنندگان محصولات کشاورزی در جهان دو نمونه متمایز از تحولات این حوزه را ارائه می دهند.

در گزارش زیر به بررسی وضعیت کشاورزی در استان های ایران از دهه ۱۹۷۰ (نیم قرن گذشته) تا سال ۲۰۲۴ با تمرکز بر داده های آماری و تغییرات کلیدی و مقایسه آن با روندهای کشاورزی در ایالات متحده می پردازیم هدف این گزارش تحلیل پیشرفت ها و چالش های کشاورزی ایران در مقابل پسرفت هایی است که در برخی جنبه های کشاورزی ایالات متحده مشاهده شده است.

ایران از قدیمی ترین خاستگاه های کشاورزی در جهان است که در نیم قرن گذشته شاهد تغییرات ساختاری از کشاورزی سنتی به رویکرد های مدرن تر بوده است.

در دهه ۱۹۷۰ اصلاحات ارضی و مکانیزاسیون محدود در برخی مناطق آغاز شد و پس از انقلاب اسلامی تمرکز بر خودکفایی غذایی و توسعه زیرساخت های آبیاری شدت گرفت.

تا سال ۲۰۲۴ پیشرفت های چشمگیری در استفاده از فناوری های نوین افزایش تولید محصولات استراتژیک و توسعه کشت گلخانه ای مشاهده شده اما چالش هایی نظیر کم آبی فرسایش خاک و ضایعات کشاورزی همچنان باقی مانده اند.

مروری بر کشاورزی ایران از نیم قرن گذشته تا ۲۰۲۴

ایران از نخستین مناطقی در جهان است که کشاورزی در آن شکل گرفت از دهه ۱۹۷۰ با اجرای اصلاحات ارضی که هدف آن نابودی اقتصاد ایران از سوی رژیم فاسد پهلوی و جریان آمریکایی بود و به نام توسعه کشاورزی ایران را در اختیار اجانب و دست نشانده های آمریکا در ایران ازجمله محمدرضا پهلوی و خاندانش قرار می داد و پای خارجی ها را به سفره غنی کشاورزی ایران باز می کرد تلاش هایی برای مکانیزاسیون و افزایش تولید صورت گرفت با این حال با پیروزی انقلاب اسلامی جنگ ایران و عراق (۱۹۸۰-۱۹۸۸) و دوران دفاع مقدس و تحریم های اقتصادی مسیر توسعه کشاورزی با چالش هایی مواجه شد اما همین چالش ها نقطه کلیدی برای پیشرفت و توسعه کشاورزی بود و پیشرفت آن را رقم زد.

از سویی با پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی تمرکز بر خودکفایی غذایی و توسعه زیرساخت های آبیاری شدت گرفت به طوری که تا سال ۲۰۲۴ پیشرفت های چشمگیری در استفاده از فناوری های نوین افزایش تولید محصولات استراتژیک و توسعه کشت گلخانه ای مشاهده شده اما چالش هایی نظیر کم آبی فرسایش خاک و ضایعات کشاورزی همچنان باقی مانده اند.

در دهه های بعدی عواملی مانند تغییرات اقلیمی کمبود آب و مدیریت ناکارآمد منابع بر تولیدات کشاورزی تأثیر گذاشتند. تا سال ۲۰۲۴ ایران با ۱۵.۷ میلیون هکتار زمین زراعی (براساس آمار مرکز آمار ایران تا سال ۱۴۰۰ و برآوردهای بعدی) همچنان یکی از تولیدکنندگان برجسته محصولات کشاورزی در منطقه است.

وضعیت کشاورزی در استان های مختلف ایران با توجه به تنوع اقلیمی ایران هر استان ویژگی های خاصی در کشاورزی دارد. در ادامه وضعیت برخی استان های کلیدی بررسی می شود:

وضعیت کشاورزی در استان های کلیدی ایران

استان خوزستان

خوزستان به دلیل دسترسی به منابع آبی رودخانه هایی مانند کارون از دیرباز مرکز تولید محصولات استراتژیک مانند گندم نیشکر و برنج بوده در دهه ۱۹۷۰ سطح زیرکشت استان خوزستان ۱.۵ میلیون هکتار بود که تا سال ۲۰۲۰ به حدود ۱.۸ میلیون هکتار افزایش یافت. با این حال خشکسالی های مکرر و کاهش منابع آبی تا سال ۲۰۲۴ تولید نیشکر را از ۷ میلیون تُن در سال ۲۰۱۰ به حدود ۵.۵ میلیون تن کاهش داده است.

همچنین استان خوزستان به عنوان قطب تولید گندم و نیشکر خوزستان در دهه های ۱۹۷۰ و ۱۹۸۰ به دلیل وجود منابع آبی غنی رشد قابل توجهی داشت. تا سال ۲۰۲۴ با اجرای طرح های احیای ۵۵۰ هزار هکتاری اراضی تولید سالانه گندم به حدود ۱.۸ میلیون تُن رسیده است (وزارت جهاد کشاورزی ۲۰۲۴).

استان فارس

فارس با تولید انگور انجیر و زعفران یکی از قطب های باغداری ایران است. در دهه ۱۹۷۰ سطح زیرکشت باغات این استان ۲۰۰ هزار هکتار بود که تا سال ۲۰۲۴ به بیش از ۳۵۰ هزار هکتار رسیده و تولید انگور از ۱.۲ میلیون تُن در سال ۲۰۰۰ به ۲ میلیون تُن در سال ۲۰۲۴ افزایش یافته اما چالش هایی مانند کم آبی و فرسایش خاک پایداری این رشد را تهدید می کند.

استان فارس با تمرکز بر محصولات باغی نظیر انار و انجیر از دهه ۱۹۹۰ شاهد توسعه کشت های متراکم بود و در سال ۲۰۲۴ تولید پسته و زعفران در این منطقه به ترتیب به ۱۲۰ هزار تُن و ۴۵۰ تُن افزایش یافته است.

استان خراسان رضوی

استان خراسان رضوی با تولید زعفران (رتبه نخست جهان) و گندم نقش مهمی در کشاورزی ایران دارد. سطح زیرکشت زعفران از ۵۰ هزار هکتار در دهه ۱۹۹۰ به بیش از ۱۲۰ هزار هکتار در سال ۲۰۲۴ رسیده اما کاهش بارندگی ها تولید گندم دیم را از ۱.۵ میلیون تُن در سال ۲۰۰۰ به یک میلیون تُن کاهش داده است.

استان آذربایجان غربی

این منطقه به تولید سیب و چغندرقند شناخته می شود. تولید سیب از ۵۰۰ هزار تُن در دهه ۱۹۸۰ به بیش از ۱.۲ میلیون تُن در سال ۲۰۲۴ رسیده چغندرقند نیز با ۱.۵ میلیون تُن در سال ۲۰۲۰ به حدود ۱.۸ میلیون تُن افزایش یافته اما محدودیت های آبی همچنان چالش اصلی است.

گیلان و مازندران

استان های شمالی گیلان و مازندران مراکز اصلی تولید برنج هستند. در دهه ۱۹۷۰ تولید برنج حدود ۱.۵ میلیون تُن بود که تا سال ۲۰۲۴ به حدود ۲.۵ میلیون تُن رسید. با این حال افزایش هزینه های تولید و تغییرات کاربری اراضی رشد بیشتری را محدود کرده است.

استان کرمان: با تمرکز بر کشت پسته این استان تا سال ۲۰۲۴ به تولید ۲۵۰ هزار تُن پسته دست یافته و صادرات آن نقش مهمی در اقتصاد غیرنفتی ایران دارد.

کشاورزی در ایالات متحده آمریکا و نشانه های پسرفت

آمریکا در نیم قرن گذشته از کشاورزی متمرکز و صنعتی به عنوان ابزاری برای تسلط بر بازار های جهانی استفاده کرده در دهه ۱۹۷۰ انقلاب سبز و استفاده گسترده از کود های شیمیایی و سموم تولید را به اوج رساند. با این حال از سال ۲۰۰۰ به بعد نشانه هایی از پسرفت کیفی در این بخش مشاهده شد که شامل کاهش تنوع ژنتیکی محصولات فرسایش خاک و وابستگی به فناوری های پرهزینه است.

پسرفت های کلیدی کاهش تنوع ژنتیکی

براساس گزارش USDA (۲۰۲۳) بیش از ۹۰ درصد گونه های گیاهی و دامی که در سال ۱۹۷۴ در آمریکا کشت می شدند تا سال ۲۰۲۴ از بین رفته اند.

فرسایش خاک:

سالانه ۱.۷ میلیارد تُن خاک در آمریکا فرسایش می یابد که تولید پایدار را تهدید می کند (Soil Science Society of America, ۲۰۲۴).

افزایش هزینه ها:

وابستگی به فناوری هایی نظیر کشاورزی دقیق و بذور تراریخته هزینه تولید را ۳۵ درصد از سال ۲۰۰۰ تا ۲۰۲۴ افزایش داده است.

ایالات متحده آمریکا با ۹۰۰ میلیون جریب (۳۶۴ میلیون هکتار) زمین کشاورزی در سال ۲۰۱۷ یکی از پیشروترین کشورها در تولید محصولات کشاورزی مانند ذرت سویا و گندم است در دهه ۱۹۷۰ کشاورزی آمریکا شاهد انقلاب سبز و افزایش بهره وری با استفاده از کودهای شیمیایی و مکانیزاسیون بود.

 با این حال از سال ۲۰۰۰ نشانه هایی از پسرفت در برخی جنبه ها مشاهده شده است:

کاهش تعداد مزارع: تعداد مزارع از ۲.۴ میلیون مزرعه در دهه ۱۹۷۰ به ۲.۰۴ میلیون در سال ۲۰۱۷ کاهش یافت و این روند تا سال ۲۰۲۴ ادامه داشته است (برآورد حدود ۱.۹ میلیون مزرعه).

وابستگی به کشاورزی صنعتی:

تمرکز بر تک کشتی (مانند ذرت و سویا) و استفاده بیش از حد از کودها و سموم تنوع زیستی را کاهش داده و خاک را فرسوده کرده است.

تغییرات اقلیمی:

افزایش دما و خشکسالی در مناطقی مانند دشت بزرگ تولید گندم را از ۷۰ میلیون تُن در دهه ۱۹۹۰ به ۵۰ میلیون تُن در سال ۲۰۲۴ کاهش داده است.

مقایسه آماری و تحلیل

داده های آماری ایران (تا ۲۰۲۴)

سطح زیرکشت کل: ۱۵.۷ میلیون هکتار (۵.۹ میلیون هکتار آبی ۹.۸ میلیون هکتار دیم)

تولید گندم: ۱۳ میلیون تن (۲۰۲۰) به ۱۲ میلیون تن (۲۰۲۴)

تولید انگور: ۳ میلیون تن (رتبه ۹ جهان)

صادرات کشاورزی: ۵.۶ میلیارد دلار (۲۰۲۰) با رشد ۱۵٪ نسبت به ۲۰۱۹

داده های آماری ایالات متحده (تا ۲۰۲۴)

سطح زیرکشت کل: ۳۶۰ میلیون هکتار

تولید ذرت: ۳۸۰ میلیون تن (۲۰۲۰) به ۳۵۰ میلیون تُن (۲۰۲۴)

تولید گندم: ۵۰ میلیون تُن

صادرات کشاورزی: حدود ۱۶۰ میلیارد دلار (کاهش ۵٪ از ۲۰۱۵).

تحلیل مقایسه ای

ایران در برخی محصولات مانند زعفران و پسته همچنان مزیت رقابتی دارد اما محدودیت های آبی و مدیریت ناکارآمد بهره وری را کاهش داده در مقابل آمریکا با وجود کاهش تعداد مزارع و تنوع زیستی همچنان از نظر حجم تولید و صادرات پیشتاز است پسرفت در آمریکا بیشتر در پایداری زیست محیطی و کاهش تعداد کشاورزان دیده می شود در حالی که ایران با چالش های زیرساختی و اقلیمی مواجه است.

کشاورزی ایران در نیم قرن گذشته رشد قابل توجهی در سطح زیر کشت و تولید برخی محصولات داشته اما چالش هایی مانند کم آبی و عدم استفاده از فناوری های نوین آن را محدود کرده است.

در مقابل ایالات متحده با وجود پسرفت در برخی زمینه ها همچنان از نظر تولید و صادرات کشاورزی قدرتمند است. برای ایران سرمایه گذاری در کشاورزی هوشمند و مدیریت منابع آب و برای آمریکا تمرکز بر پایداری زیست محیطی کلید توسعه آینده خواهد بود.

کشاورزی به عنوان یکی از ستون های اصلی اقتصاد و امنیت غذایی در جهان در طول نیم قرن گذشته دستخوش تغییرات گسترده ای شده است. در ایران با توجه به تنوع اقلیمی و جغرافیایی کشاورزی در استان های مختلف از الگو های متفاوتی پیروی کرده و با چالش ها و پیشرفت هایی همراه بوده است. از سوی دیگر ایالات متحده آمریکا به عنوان یکی از پیشگامان کشاورزی صنعتی در جهان در دهه های اخیر با مسائلی نظیر کاهش تنوع ژنتیکی فرسایش خاک و وابستگی بیش ازحد به فناوری مواجه شده که می توان آن را به نوعی پسرفت در برخی جنبه های کیفی این بخش تلقی کرد.

پیشرفت کشاورزی در ایران مقابل پسرفت غرب

تولید و بهره وری: ایران با وجود محدودیت های آبی تولید محصولات استراتژیک را تا سال ۲۰۲۴ به طور میانگین ۲۰۰ درصد افزایش داده در حالی که آمریکا با وجود افزایش تولید ذرت و سویا در گندم کاهش ۴ درصدی را تجربه کرده است.

پایداری زیست محیطی: ایران با توسعه کشت گلخانه ای و بذور مقاوم به خشکی تلاش هایی برای پایداری کرده اما آمریکا به دلیل فرسایش خاک و آلودگی ناشی از کشاورزی صنعتی در این زمینه پسرفت داشته است.

تنوع محصولات: ایران با حفظ تنوع کشت (زعفران پسته برنج) در مقابل کاهش تنوع ژنتیکی در آمریکا عملکرد بهتری داشته است.

جدول بالا از کاهش حدوداً ۷ درصدی تولید کشاورزی در آمریکا را نشان می دهد و تولید محصولات کشاورزی ایران از ۲۰ میلیون تُن در سال ۱۳۵۷ به ۵۰ میلیون تُن در سال ۱۴۰۳ رسیده است.

نتیجه گیری

بررسی وضعیت کشاورزی ایران از ۱۹۷۴ تا ۲۰۲۴ نشان دهنده پیشرفت قابل توجه در تولید و بهره وری به خصوص در استان هایی نظیر خوزستان فارس و کرمان است.

این پیشرفت ها با وجود چالش هایی چون کم آبی و ضایعات بالا با استفاده از فناوری و تمرکز بر خودکفایی به دست آمده است در مقابل آمریکا با وجود افزایش تولید برخی محصولات با پسرفت هایی در پایداری زیست محیطی و تنوع ژنتیکی مواجه شده و این مقایسه نشان می دهد که ایران می تواند با رفع چالش های موجود الگویی برای کشاورزی پایدار در منطقه باشد در حالی که آمریکا نیازمند بازنگری در رویکرد های صنعتی خود است.

منابع

وزارت جهاد کشاورزی ایران. (۲۰۲۴). گزارش سالانه تولیدات کشاورزی

USDA. (۲۰۲۴). National Agricultural Statistics Service Annual Report

Soil Science Society of America. (۲۰۲۴). Soil Erosion Trends in the U.S

سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (FAO). (۲۰۲۳). گزارش جهانی کشاورزی