روزی که نفت ملی شد/ چرا کودتای انگلیسی روی داد؟

در سال های 1950 الی 1953 منتهی به کودتای نفتی امریکا و انگلیس بر علیه ایران، تقاضای جهانی نفت بالغ بر 8.3 میلیون بشکه در روز بود. تولید نفت ایران معادل 1.3 میلیون بشکه در روز بود و تقریبا تمام آن به صورت نفت خام و فراورده از خلیج فارس صادر می شد.

به گزارش اکسیداک، خبرگزاری ایلنا در یادداشتی به مناسبت ملی شدن صنعت نفت به قلم فریدون برکشلی، مدیر گروه مطالعات بین المللی انرژی وین نوشت: ایران چهارمین کشور تولیدکننده نفت بود که صنعت نفت خود را ملی کرد. پیش از ایران، شوروی(سابق) در 1918، بولیوی 1936 و مکزیک در 1938 صنایع نفت خود را ملی کرده بودند. در منطقه خاورمیانه، ایران اولین کشوری بود که نفت را ملی کرد. متعاقبا در 1961، عراق صنعت نفت خود را ملی کرد.

تا آنجا که ادبیات موجود در حوزه ملی سازی صنایع نفت، در دسترس قرار می دهد، هیچ یک از کشورها استنباط مشخصی از مقوله ملی سازی در دسترس نداشتند. درواقع تقریبا تمام کشورهای دارنده ذخایر نفت، منظورشان از ملی سازی، قطع دست بیگانگان از صنعت نفت و پایان دادن به سلطه خارجی ها بود. نفت، محور و کانون مبارزات آزادیخواهی و قطع سلطه خارجی بود. ابعاد و جنبه های اقتصادی و بنگاهی صنعت نفت در فرآیندهای بعدی قرار داشت. از همین روی در تعدادی از کشورها منجمله ایران یا مکزیک، ونزویلا یا بولیوی صنعت نفت در چند نوبت و بر پایه خوانش های متفاوت و نظام های مستقر و دولت ها و احزاب مختلف، ملی سازی صورت گرفت. در عین حال ساختار ملی سازی در بین کشورهای نفتی، تفاوت هایی هم داشت. در مکزیک در سال 1938 میلادی، عملیات استخراج و بازاررسانی، سراسر ملی شدند و در اختیار دولت ملی گرا قرار گرفتند ولی مالکیت ذخایر کماکان در اختیار شرکت های امریکایی باقی مانده بود. یکی از دلایلی که برای آن ذکر می شود، ذخایر مشترک نفتی میان دو کشور بود که ممکن بود فرایند ملی سازی در فضای پرهیجان آن زمان مکزیک را به تاخیر بیاندازد. در ایران و عراق در چهارچوب ملی سازی تمام چرخه صنعت نفت از ذخایر تا مراحل توزیع داخلی و پخش و صادرات در اختیار دولت قرار گرفت.

اقتصاد سیاسی ملی سازی

ارزیابی و تخمین سهم نفت در تولید ناخالص داخلی ایران در سال های منتهی به ملی شدن صنعت نفت دشوار است. شرکت نفت انگلیس و ایران، هیچگاه اطلاعات موجزی از میزان تولید، فروش و هزینه ها به دولت های وقت ایران ارایه نمی کرد. در عین حال آمارهای جمع آوری شده توسط منابع رسمی ایران هم محدود و گاها مخدوش بودند. لذا برآورد چندان قابل اعتمادی از سهم نفت در اقتصاد کشور در دسترس نیست. پاره ای از منابع آکادمیک سهم نفت در اقتصاد ایران را حدود 9 تا 11 درصد برآورد کرده اند. به عبارتی در بازه زمانی 1950-52 نفت بخش قابل ملاحظه ای از تولید ناخالص کشور را تامین نمی کرده است. درواقع افزایش سهم نفت در اندازه اقتصاد ایران از دهه 1960 میلادی صورت پذیرفت. در طی دهه 1962 الی 1972 هنوز هم درآمد نفت نقش خیلی تعیین کننده ای در اقتصاد کشور نداشت. علیرغم آن تولید ناخالص داخلی ایران هنوز نزدیک به دو برابر اقتصاد ترکیه بود.

در سال های 1950 الی 1953 منتهی به کودتای نفتی امریکا و انگلیس بر علیه ایران، تقاضای جهانی نفت بالغ بر 8.3  میلیون بشکه در روز بود. تولید نفت ایران معادل 1.3 میلیون بشکه در روز بود و تقریبا تمام آن به صورت نفت خام و فراورده از خلیج فارس صادر می شد. این مقدار معادل 16 درصد تقاضای جهانی نفت بود. با چنین حجمی از تولید، سهم ایران در بازار جهانی نفت در اندازه ای بود که توقف آن می توانست یک شوک نفتی بزرگ ایجاد کند. البته قیمت جهانی نفت نزدیک به یک دلار افزایش پیدا کرد و از 2.1 دلار به 3 دلار رسید. اما این افزایش ناشی از تحریم خرید نفت ایران در پی ملی شدن بود و ربط مستقیمی با ملی سازی صنعت نفت نداشت. در آن دوران ذخایر نفتی استراتژیک وجود نداشت. ذخایر نزد مصرف کنندگان جملگی مخازن نفتی تجاری خریداران و پالایشگاه ها بود که برای ذخیره سازی طولانی مدت محدودیت داشتند. به عبارتی، کشورهای مصرف کننده، دامنه تحمل اندکی داشتند. مقامات ایران هم این را می دانستند که چنانچه برای یک سال دوام بیاورند، تاب آوری غرب به انتها می رسد. بخش عمده صادرات نفتی ایران در آن مقطع به صورت فراورده بود. پالایشگاه آبادان در دهه 1950 بزرگ ترین پالایشگاه نفت جهان بود. پالایشگاه آبادان با 650 هزار بشکه در روز پیشرفته ترین پالایشگاه نفت دنیا هم محسوب می شد. در دهه 1950 و سال های منتهی به کودتا، ایران چهارمین تولیدکننده بزرگ نفت دنیا بود. امریکا با 6.2 میلیون بشکه در روز مقام اول را داشت. پس از آن اتحاد جماهیر شوروی، ونزویلا، پیشتر از ایران بودند. عراق در مرتبه پنجم و کویت و عربستان در مقام بعدی قرار داشتند. اما از نظر کیفیت، نفت ایران پس از امریکا مطلوب ترین نفت دنیا محسوب می شد.

حساسیت عمده انگلیس و امریکا در آن دوره، ریسک سرایت اقدام ایران به سایر کشورهای خاورمیانه بود. همین قضیه در مورد امریکای جنوبی، تجربه شده بود. ملی سازی از بولیوی که تولیدکننده بزرگی هم نبود شروع شد ولی به سرعت به آرژانتین و مکزیک هم سرایت کرد.

نفت و اقتصاد ملی

در مقام مقایسه، سهم نفت در تولید ناخالص داخلی مکزیک در بازه زمانی 1935-45 میلادی تا 30 درصد برآورد می شود. این نسبت در مورد عراق هم حدود در سال های منتهی به کودتای عبدالکریم قاسم و ملی شدن صنعت نفت، بیش از 34-35 درصد تخمین زده شده است. این مقایسه از آنجا اهمیت پیدا می کند که انگیزه کانونی در ملی شدن صنعت نفت ایران، کمتر مبتنی بر بستر و پهنه سیاسی بوده و بلکه جنبه های آرمانی، بیگانه ستیزی و تحقیر ملی منتسب به دولت انگلیس، محوریت داشته است. در ترکیب تیم مدیریتی دولت در هنگامه مبارزات ملی شدن صنعت نفت هم، نشانی از افراد آشنا به مباحث نفتی و یا بازارهای جهانی نفت دیده نمی شود. کابینه مستقر بر این اعتقاد بود که با چند ماه مقاومت، تسلیم انگلیس مبنی بر پذیرش حق حاکمیت ایران قطعی است. این نظر درست بود و درواقع اقدام انگلیس مبنی بر متقاعد ساختن امریکا به کودتا ناشی از ریسک یک بحران شدید نفتی در آتلانتیک شمالی بود. اروپای تخریب شده نیاز به بازسازی و مصرف انرژی داشت و در عین حال جسارت خرید مستقیم نفت از ایران را نداشتند. انگلیس برای اروپا و جهان آن طور وانمود کرده بود که پیشنهاد منطقی و مرضی الطرفینی را به ایران ارایه داده است؛ در واقع چنین نبود. بر اساس گزارشات منتشر شده از اسناد محرمانه وزارت خارجه امریکا، هیچ پیشنهاد قابل قبول طرفینی روی میز قرار نگرفته بود. ایران خواهان مالکیت چرخه مخزن تا بازار نفت بود. مخالفتی با سهم ارایه خدمات شرکت نفت ایران و انگلیس نداشت. انگلیسی ها با صحنه سازی، امریکا را متقاعد کرده بودند که ایران اهل مصالحه و توافق نیست و برای بازار نفت از فروپاشی، دولت مستقر را باید از سر راه برداشت. در عین حال امریکایی ها هم در مورد موضوع ملی سازی نفت در امریکای جنوبی که منبعث از ایده های چپ گرایانه پایه ریزی شده بود، زمینه پذیرش دیدگاه انگلیس را نسبت به ایران پیدا کرده بودند.

تغییرات الگوی مصرف انرژی در شرایط تحریم نفت ایران در پی نهضت ملی شدن

در شرایطی که انگلیس و کشورهای غربی، خرید نفت و فراورده را از ایران تحریم کردند، تولید نفت با سرعت کمتری ادامه پیدا می کرد و پالایشگاه آبادان هم کار می کرد. دولت تلاش زیادی داشت تا پالایشگاه آبادان به روال عادی کار کند، زیرا که مهم ترین استدلال انگلیس برای عدم پذیرش مدیریت و حاکمیت ایران بر صنعت نفت ناتوانی در مدیریت پالایشگاه آبادان عنوان می شد. در عین حال دولت با نفت و فراورده های نفتی نافروش و مازاد مواجه شد، مقادیری به دریا ریخته شد. در عین حال شرکت ملی شده نفت ایران، مقادیری فراورده نفتی را از طریق کامیون برای مصرف به تهران و تعداد دیگری از شهرها فرستاد. درواقع تغییرات الگوی مصرف انرژی در ایران، از همان دوران آغاز شد. تا پیش از آن کارگاه ها و کارخانجات کشور عمدتا از زغال سنگ و خانوارها از سوخت های خانگی استفاده می کردند. اشاعه استفاده از نفت سفید در بخاری های خانگی تحت شرایط تحریم خرید نفت به ایران تحمیل شد. در دوره مورد بحث قیمت هر لیتر نفت سفید برای مصارف خانگی در ایران 10 ریال بود. قیمت جهانی نفت سفید که جایگزینی بنزین هواپیما را دارد، چندین مرتبه بیش از این قیمت است که بر میزان سنگین غرامت و سوبسید سوخت، حکایت داشت.

در طول یک دهه در اغلب شهرهای ایران سوخت های سنتی و زغال سنگ منسوخ شد و مصرف فراورده های نفتی با یارانه سنگین جایگزین شد. پس از آن پالایشگاه های جدید در استان های مرکزی و با ارتباطات خطوط لوله احداث شدند. در حقیقت دسترسی به فراورده نفتی ارزان دولتی، آنچنان در جامعه و اقتصاد ایران شکل گرفت و ریشه دوانید که خود به یک حق و مطالبه عمومی تبدیل شد و بعدا منشا تظاهرات و تجمعات اعتراضی بر علیه دولت ها شد. همین روند در بخش صنعت هم گسترش پیدا کرد و ساختار برنامه های عمرانی هفت ساله اول و هفت ساله دوم از سال 1327 بر پایه صنایع انرژی طلب، طراحی و راه اندازی شد. با اشاعه تفکر حمایت از صنایع نوزاد که از طرح های عمرانی هندوستان، نمونه برداری شده بود، صنایعی طراحی شدند که تا ده ها سال بعد، همچنان نوزاد و انرژی طلب باقی ماندند.

تحولات نفتی بین المللی در دوران پسا کودتای ایران

از مهم ترین تحولات بین المللی شکل گیری غیررسمی و غیرعلنی کارتل شرکت های عمده بین المللی موسوم به هفت خواهران بود. پنج شرکت نفتی امریکایی و دو شرکت اروپایی شامل: بی.پی(قبلا شرکت نفت انگلیس و ایران)، شل هلند، استاندارد اویل نیوجرسی (اکسان)، استاندارد اویل نیویورک(موبیل)، استاندارد اویل کالیفرنیا(شورون)، تکزاکو و گلف اویل به طور محرمانه در انگلیس ملاقات و مناطق نفوذ و خطوط قرمزی را برای خود طراحی کردند که تا بیش از دو دهه بر صنعت نفت جهان سلطه داشتند. در حقیقت شکل گیری سازمان اوپک در 1960 میلادی واکنشی بود که کشورهای تولیدکننده نفت در مقابل زیاده خواهی کمپانی های بین المللی عهده دار شدند. یکی از مواردی که کارتل هفت خواهران مورد نظر داشت، تقسیم ذخایر نفتی بود. شرکت ها عمدا میزان ذخایر نفتی را پایین تر از برآوردهای واقعی نشان می دادند تا سهم بیشتری از ذخایر را به خود اختصاص دهند. این مسیله تا سال ها بعد هم برای شرکت های ملی نفت مسیله ساز شده بود. در سال های پس از پیروزی انقلاب هم، روایت های دردسترس از حجم ذخایر واقعی نفتی ایران متناقض بود.

توجه به این واقعیت مهم است که تاثیرات شرایط دوران ملی شدن صنعت در سال های پس از پیروزی انقلاب اسلامی هم محسوس بود. یکی از مواردی که لازم است به آن اشاره کنم، لغو تمام قراردادهای دوران شرکت ملی نفت با شرکت های خارجی بود. بر اساس مصوبات شورایعالی انقلاب در سال 1358، ایران تمام قراردادهای بین المللی شرکت ملی نفت را کان لم یکن اعلام کرد که در نتیجه شرکت ملی نفت تا سال ها با موارد حقوقی در دادگاه های بین المللی مواجه بود. تاسیس وزارتخانه ای به نام وزارت نفت هم، بدون هیچ دلیل موجه و کارشناسی شده صورت گرفت.

پایان خبر اکسیداک