دخالت انسان در وضع آبخیزها باید به کار بستن دانش در جهت حفظ پایداری و کارکرد طبیعی زمینِ آبخیزی باشد که در کاربری های انسانی شامل چرای دام بوته کنی برداشت گیاهان دارویی کشاورزی و ساخت وساز از وضع طبیعی کم وبیش خارج می شود.
در ایران بزرگ ترین عامل تخریب آبخیزها چرای خارج از ظرفیت دام است که در بیشتر جاها تا سه یا چهار برابر علوفه ای که مرتع می تواند تولید کند صورت می گیرد. به همین دلیل نخستین اولویت فعالیت آبخیزداری باید تعیین ظرفیت بُرد یا توان تولید مراتع و محاسبه ی تعداد دامی که می تواند در آن جا چرا کند و نیز تعیین زمان مناسب برای چرا باشد. عامل بسیار اثرگذار دیگر در تخریب آبخیزهای ایران طرح های عمرانی و اقتصادی بی ضابطه مانند راه سازی معدن کاری و سدسازی است. در هر دوی این موردها سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری که مسئولیت حفاظت را بر عهده دارد ضعیف نگه داشته شده اما در جبهه ی مخالف دست دام داران و ساخت وسازگرایان و برداشت کنندگان سنگ و خاک و شن باز گذاشته شده است. به نظر می رسد که این وضعیت سازمان منابع طبیعی را به سمتی رانده که در حوزه ی اجرای وظیفه ها به جای آبخیزداریِ بوم شناختی (اکولوژیک) یا هماهنگ با طبیعت به ساخت افراطی سازه هایی با عنوان سیل بند بپردازد. این فعالیتِ سازه ای البته شیوه ی مناسبی هم برای جذب و هزینه کرد بودجه است که در نظام پرفساد اداری طرفداران بسیار دارد.
ساخت سیل بند فقط در جاهایی که به دلایل قابل توجیه تأسیسات ارزشمندی در مسیر یا بستر رودخانه و مسیل ساخته شده منطقی است. اما “آبخیزداری سازه ای” بی اعتنا به این اصل و بی رعایتِ اصول حفاظت مرتع و جنگل در برابر چرای دام و دیگر عامل های بروز فرسایش و سیل وانمود می کند که با برپا کردن سیل بندهای زنجیره ای در دره های کوهستانی و حتی زمین های کم شیب می توان جلوی سیلاب های مخرب و فرسایش خاک را گرفت. چنین بوده که در سال های اخیر بودجه های آبخیزداری اساسا صرف ساخت گسترده ی سیل بند سنگی – بتنی و گابیونی شده که یک دستکاری افراطی در طبیعت و عامل تخریب حالت طبیعی آبخیزها است.
نمونه ی موردی؛ کلجاران در کلاردشت
در تابستان گذشته عملیات ساخت یک سیل بند بزرگ در دره ی کلجاران علم کوه بر روی یکی از سرشاخه های اصلی رودخانه ی حفاظت شده ی سردابرود آغاز شد و در اکسیداک ماه این سیل بند کامل شد. در جریان این ساخت وساز مانند بسیاری از دیگر عملیات آبخیزداری سازه ای لودر وارد دره شد و آسیب جدی به پوشش گیاهی و خاک منطقه وارد کرد. با توجه به سیلابی بودن رژیم رودخانه ی سردابرود و سرشاخه های آن راه مؤثر برای جلوگیری از تخریب های ناشی از سیل جلوگیری از تجاوز به حریم و بستر رودخانه و همچنین حفظ پوشش گیاهی مراتع و جنگل های بالادست و کنار رودخانه است. تجربه ی ساخت سیل بند و حتی سدهای بزرگ در نقاط مختلف نشان داده که این سازه ها نمی توانند هیچ سیل بزرگی را مهار کنند؛ دلیل بر این مدعا آن که همه ساله تعداد سیل های مخرب در نقاط گوناگون کشور فزونی می یابد. سیل های سراسری کشور در ۱۳۹۸ و ۹۹ و سیل پر خسارت و مرگبار مرداد ۱۴۰۱ امام زاده داوود در شمال غرب تهران فقط نمونه هایی هستند که نشان می دهند سد و بند نمی تواند جلوی سیل را بگیرد. رکورد جهانیِ فرسایش خاک در ایران هم دلیل دیگری است بر این که سیل بندها نمی توانند جلوی فرسایش را بگیرند.
دستکاری در خاک و نظام آب شناختی منطقه ی پرشیب کلجاران کار بسیار خطرناکی است. چرا که سیل های ادواریِ بزرگِ شهرستان کلاردشت در شرایط تغییر اقلیم در دوره های کوتاه تری تکرار می شوند و قطعا هیچ سازه ای نخواهد توانست در برابر این سیل ها مقاومت کند و فقط خطر فروریختن خودِ سازه و افزایش خسارت ناشی از آن بیشتر خواهد شد.
امیدواریم که مدیران جدید سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری با بازنگری طرح های سازه ای پیشین مشاوره با کارشناسان مستقل و دریافت نظراتِ شاهدان عینی و کنشگران محیط زیست مسیر آبخیزداری را به سمت درست آن که همانا حفظ پوشش گیاهی و جلوگیری از تجاوز به حریم مسیل ها و رودها است پیش ببرند.
*کنشگر محیط زیست
۴۷۴۷
آیا شما به دنبال کسب اطلاعات بیشتر در مورد "مدیران آبخیزداری، لطفا بخوانند – اکسیداک" هستید؟ با کلیک بر روی اجتماعی، آیا به دنبال موضوعات مشابهی هستید؟ برای کشف محتواهای بیشتر، از منوی جستجو استفاده کنید. همچنین، ممکن است در این دسته بندی، سریال ها، فیلم ها، کتاب ها و مقالات مفیدی نیز برای شما قرار داشته باشند. بنابراین، همین حالا برای کشف دنیای جذاب و گسترده ی محتواهای مرتبط با "مدیران آبخیزداری، لطفا بخوانند – اکسیداک"، کلیک کنید.
