مفعول یعنی چه در رابطه؟

مفعول به فردی می گویند که عملی روی او واقع شده است، اما این کلمه در بستر روابط انسانی، به خصوص روابط جنسی و قوانین حقوقی، معانی مختلف و گاهی پیچیده ای پیدا می کند. فهم درست این اصطلاح برای شفاف سازی و جلوگیری از سوءتفاهم ها خیلی مهم است. در ادامه به این موضوع به صورت کامل می پردازیم.

درک مفهوم مفعول در بستر روابط انسانی

وقتی کلمه مفعول را می شنویم، شاید اولین چیزی که به ذهنمان می رسد، معنای گرامری آن باشد؛ یعنی کسی که کاری روی او انجام می شود. اما این واژه در دنیای روابط انسانی، از جنبه های مختلفی مثل جنسیت، روانشناسی و حتی حقوقی، معناهای خاص و متفاوتی پیدا می کند که شاید خیلی ها از آن ها خبر نداشته باشند. همین چندوجهی بودن باعث شده که گاهی اوقات ابهاماتی به وجود بیاید و نیاز باشد که دقیق تر و شفاف تر راجع بهش صحبت کنیم.

شناخت این اصطلاح، مخصوصاً در جامعه امروز که تنوع روابط و هویت ها بیشتر از قبل به چشم می آید، اهمیت ویژه ای دارد. چه بخواهیم روابط جنسی را درک کنیم، چه بخواهیم از چارچوب های قانونی و فقهی کشورمان سر در بیاوریم، باید بدانیم مفعول یعنی چه در رابطه؟. هدف این مقاله هم همین است؛ روشن کردن این مفهوم از همه جوانبش، تا یک منبع جامع و قابل اعتماد برای هر کسی باشد که می خواهد این کلمه را عمیق تر بفهمد.

مفعول در روابط جنسی: نقش ها، هویت ها و ابعاد روانشناختی

بیایید اول برویم سراغ یکی از رایج ترین کاربردهای کلمه مفعول که این روزها زیاد درباره اش می شنویم: نقش جنسی. توی این بخش می خواهیم ببینیم وقتی می گوییم کسی در یک رابطه جنسی، نقش مفعول را دارد، دقیقاً منظورمان چیست؟ این نقش چه ویژگی هایی دارد و چه تفاوتی با بقیه نقش ها می کند؟

مفعول جنسی (Bottom) چیست؟ تعریف و کارکرد

در روابط جنسی، مخصوصاً بین مردان، به فردی که دخول را می پذیرد و عمل دخول روی او انجام می شود، مفعول یا به اصطلاح انگلیسی Bottom می گویند. در مقابل، فردی که دخول را انجام می دهد، فاعل یا Top نامیده می شود. این تعریف بیشتر به نقش فیزیکی فرد در رابطه اشاره دارد. باید این را در نظر داشته باشیم که مفعول بودن فقط مختص به یک گرایش جنسی خاص نیست، اما در روابط همجنس گرایان مرد، بیشتر به کار می رود و بیشتر درباره اش صحبت می شود.

این نقش، صرفاً یک پوزیشن فیزیکی نیست؛ برای خیلی ها، بخشی از هویت جنسی شان محسوب می شود. افراد ممکن است بر اساس تمایلات، راحتی جسمی، یا حتی جنبه های روانی، به سمت این نقش کشیده شوند. هیچ درست یا غلطی در انتخاب این نقش ها وجود ندارد و مهم این است که هر دو طرف رابطه با توافق و رضایت کامل در آن مشارکت داشته باشند.

نقش های جنسی در روابط همجنس گرایان مرد (MSM): فاعل، مفعول، دوطرفه و ساید

در جامعه همجنس گرایان مرد، معمولاً چهار نقش اصلی در روابط جنسی تعریف می شود که هر کدام ویژگی های خودش را دارد و افراد بر اساس تمایلاتشان در یکی از این دسته ها قرار می گیرند. این تقسیم بندی به افراد کمک می کند تا راحت تر شریک جنسی پیدا کنند و انتظاراتشان را بیان کنند:

• فاعل (Top): این فرد کسی است که در رابطه جنسی، عمل دخول را انجام می دهد. فاعل ها معمولاً نقش فعال تر و غالب تری دارند، اما این به این معنی نیست که از نظر شخصیتی هم باید همین طور باشند. گاهی اوقات این نقش با ویژگی هایی مثل کنترل گر بودن یا جسور بودن در ذهن افراد تداعی می شود، اما در واقع، تنها به ترجیح فیزیکی در رابطه اشاره دارد.
• مفعول (Bottom): مفعول، همان طور که گفتیم، کسی است که دخول را می پذیرد. این نقش برای خیلی ها می تواند تجربه ای از لذت و تسلیم شدن باشد. برخلاف تصورات غلط، مفعول بودن به معنی ضعف یا انفعال نیست؛ بلکه می تواند انتخابی آگاهانه و قدرتمندانه باشد که در آن فرد، کنترل تجربه اش را به دست می گیرد و از آن لذت می برد.
• دوطرفه (Versatile): به این افراد ورساتایل هم می گویند. دوطرفه ها کسانی هستند که هم از نقش فاعل بودن لذت می برند و هم از مفعول بودن. آن ها می توانند در طول یک رابطه یا در روابط مختلف، نقش هایشان را تغییر دهند. این انعطاف پذیری باعث می شود تا گزینه های بیشتری برای روابط داشته باشند و تجربه های متنوع تری را از سر بگذرانند.
• ساید (Side): شاید کمتر از بقیه درباره این نقش شنیده باشید. سایدها کسانی هستند که بیشتر به فعالیت های جنسی غیرمقعدی تمایل دارند و لزوماً به نقش فاعل یا مفعول بودن در دخول مقعدی علاقه ای ندارند. تمرکز آن ها روی بوسیدن، نوازش، سکس دهانی یا سایر اشکال صمیمیت جنسی است. این نقش نشان می دهد که تنوع در روابط جنسی چقدر زیاد است و لزومی ندارد همه در یک چارچوب مشخص قرار بگیرند.

لازم است بدانید که این ها فقط دسته بندی هایی هستند برای درک بهتر ترجیحات، نه اینکه حتماً افراد باید خودشان را در یکی از این قالب ها محصور کنند. خیلی ها در طول زندگی شان ممکن است ترجیحاتشان تغییر کند یا حتی ترکیبی از این نقش ها را تجربه کنند.

بر اساس یک مطالعه بر روی پروفایل های سایت gay.com در آمریکا، حدود ۲۶.۵٪ افراد فاعل بودن، حدود ۳۲٪ مفعول بودن و بیشترین گروه (حدود ۴۱.۶٪) دوطرفه بودن را ترجیح می دهند. این آمار نشان می دهد که ترجیحات افراد چقدر متنوع است و گروه دوطرفه ها سهم قابل توجهی دارند.

ابعاد روانشناختی و هویتی مفعول بودن

انتخاب یا تمایل به نقش مفعول بودن، فقط یک ترجیح فیزیکی نیست و خیلی وقت ها ریشه های عمیق تری در روان و هویت فرد دارد. روحیات و صفات فردی، باورها، تجربیات گذشته و حتی دیدگاه شخص به خودش، می تواند در این انتخاب نقش بازی کند. بعضی ها شاید در این نقش احساس امنیت بیشتری کنند، برخی دیگر احساس رهایی یا اوج لذت را تجربه کنند. مهم این است که این انتخاب از درون فرد سرچشمه گرفته باشد و با خود واقعی اش همسو باشد.

هویت جنسی افراد هم می تواند با نقش های جنسی در هم تنیده شود. مثلاً، برای برخی افراد، مفعول بودن بخش جدایی ناپذیری از هویت آن هاست و آن را با افتخار می پذیرند. نظریه های روانشناختی زیادی درباره شکل گیری تمایلات جنسی وجود دارد، اما همه آن ها بر این نکته تاکید دارند که این تمایلات پیچیده هستند و تحت تاثیر عوامل ژنتیکی، محیطی و تجربی شکل می گیرند. هر کسی، هویت و ترجیحات منحصر به فرد خودش را دارد و باید به آن احترام گذاشت.

شرم مفعول بودن (Bottom Shame): ریشه ها، پیامدها و راه های مقابله

متأسفانه، در برخی جوامع و حتی در خود جامعه همجنس گرایان، مفهوم شرم مفعول بودن یا Bottom Shame وجود دارد. این شرم، حسی ناخوشایند است که فرد به خاطر تمایلش به نقش مفعول بودن تجربه می کند و فکر می کند لایق احترام، عشق یا لذت کافی نیست. ریشه های این شرم معمولاً به کلیشه های جنسیتی قدیمی برمی گردد که نقش پذیرا را ضعیف یا زنانه می دانند و با قضاوت های اجتماعی و هموفوبیا (ترس یا بیزاری از همجنس گرایی) تقویت می شود.

تأثیرات این شرم می تواند واقعاً منفی باشد؛ از آسیب به سلامت روان و عزت نفس فرد گرفته تا کاهش رضایت جنسی و حتی پنهان کاری و عدم پذیرش خود. خیلی ها ممکن است به خاطر این حس شرم، از ابراز تمایلات واقعی شان خودداری کنند یا نتوانند روابط سالمی را تجربه کنند.

برای مقابله با این شرم، اولین قدم افزایش آگاهی است. باید بدانیم که هیچ شرمی در داشتن یک ترجیح جنسی مشروع و توافقی وجود ندارد. هر نقشی، زیبایی ها و لذت های خاص خودش را دارد. تقویت پذیرش خود، صحبت کردن با افراد مورد اعتماد یا گروه های حمایتی، و از همه مهم تر، در صورت نیاز، کمک گرفتن از یک مشاور روانشناس متخصص می تواند خیلی کمک کننده باشد. یک مشاور می تواند به فرد کمک کند تا ریشه های این شرم را پیدا کند، با باورهای غلط مبارزه کند و به یک درک سالم تر و مثبت تر از هویت جنسی خودش برسد.

مفعول در قوانین ایران: بررسی حقوقی و فقهی (جرایم لواط و تفخیذ)

حالا وقتشه که به جنبه حقوقی کلمه مفعول بپردازیم، جنبه ای که در قوانین ایران، به خصوص در زمینه جرایم جنسی، معنای کاملاً متفاوتی پیدا می کند و با اون جنبه روانشناختی و جنسی که تا الان صحبت کردیم، فرق اساسی داره. اینجا دیگه بحث هویت و ترجیح نیست، بحث جرم و مجازاته.

تعریف حقوقی و فقهی مفعول در جرم لواط

در قانون مجازات اسلامی ایران، لواط یک جرم حدی محسوب می شود. حد به مجازاتی گفته می شود که نوع، میزان و کیفیت آن در شرع مقدس اسلام (و به تبع آن در قانون) دقیقاً مشخص شده است. ماده ۲۳۴ قانون مجازات اسلامی، لواط را این طور تعریف می کند: دخول اندام تناسلی مرد به اندازه ختنه گاه در دبر انسان مذکر. دبر هم یعنی نشیمنگاه یا مقعد.

در این جرم، دو عنوان اصلی داریم: فاعل و مفعول. فاعل کسی است که عمل دخول را انجام می دهد و مفعول، فردی است که عمل دخول روی او واقع می شود. یعنی آلت تناسلی فاعل وارد دبر مفعول می گردد. این تفکیک بین فاعل و مفعول در قانون، برای تعیین مجازات و گاهی تاثیر شرایطی مثل اکراه و اجبار، خیلی مهم است.

مجازات مفعول در جرم لواط بر اساس قانون مجازات اسلامی

ماده ۲۳۴ قانون مجازات اسلامی، برای جرم لواط، مجازات های سنگینی در نظر گرفته که البته برای فاعل و مفعول متفاوت است. بیایید دقیق تر بررسی کنیم:

• مجازات مفعول: طبق قانون، حد لواط برای مفعول در هر صورت (چه متأهل باشد و چه مجرد، یعنی وجود یا عدم احصان) اعدام است. این حکم بسیار سخت گیرانه است و نشان دهنده اهمیت شرعی این جرم است.
• تبصره ها و استثناها:
  • اگر مفعول اکراه شده باشد (یعنی با زور و اجبار مورد لواط قرار گرفته باشد)، مجازات اعدام بر او بار نمی شود. در واقع، کسی که قربانی زورگویی شده، مجازات نمی شود.
  • در صورتی که فاعل غیرمسلمان و مفعول مسلمان باشد، حد فاعل اعدام است. این تبصره بیشتر به وضعیت فاعل برمی گردد تا مفعول.

برای اینکه بهتر متوجه تفاوت مجازات فاعل و مفعول شوید، خوب است بدانید که مجازات فاعل در شرایط عادی (بدون عنف، اکراه و احصان) ۱۰۰ ضربه شلاق حدی است و فقط در صورت عنف، اکراه، احصان (متأهل بودن فاعل) یا مسلمان بودن مفعول و غیرمسلمان بودن فاعل، به اعدام می رسد. این در حالی است که مجازات مفعول، در حالت عادی و بدون اکراه، اعدام است.

تعریف و مجازات مفعول در جرم تفخیذ

جرم دیگری که به روابط بین دو مرد مربوط می شود و در قانون مجازات اسلامی از آن اسم برده شده، تفخیذ است. تفخیذ هم حرام است و جرم محسوب می شود، اما تفاوت اصلی آن با لواط در این است که در تفخیذ، دخول کامل انجام نمی شود.

ماده ۲۳۵ قانون مجازات اسلامی می گوید: تَفخیذ عبارت است از قرار دادن اندام تناسلی مرد بین ران ها یا نشیمنگاه مرد دیگر. حتی اگر دخول کمتر از اندازه ختنه گاه هم باشد، باز هم تفخیذ محسوب می شود.

• مجازات تفخیذ برای مفعول: برخلاف لواط که مجازات فاعل و مفعول متفاوت است، در جرم تفخیذ، مجازات برای هر دو طرف (فاعل و مفعول) یکسان است و آن هم ۱۰۰ ضربه شلاق حدی است.
• عدم تأثیر احصان یا اکراه: در تفخیذ، متأهل بودن یا نبودن (احصان) تأثیری در مجازات ندارد و آن را تشدید نمی کند. همچنین، برخلاف لواط، اکراه یا عنف (زور و اجبار) نیز باعث تخفیف یا تغییر مجازات نمی شود و در هر حال، فاعل و مفعول به صد ضربه شلاق محکوم می شوند.

یک نکته مهم: اگر فاعل تفخیذ غیرمسلمان و مفعول مسلمان باشد، مجازات فاعل اعدام است. این نکته نشان می دهد که وضعیت مفعول (در اینجا مسلمان بودن) می تواند در مجازات فاعل نقش تعیین کننده ای داشته باشد.

همچنین، روابط همجنس گرایانه بین مردان که نه لواط باشد و نه تفخیذ (مثل بوسیدن یا لمس از روی شهوت)، جرم تعزیری محسوب می شود و مجازات آن ۳۱ تا ۷۴ ضربه شلاق تعزیری درجه شش است. یعنی قانون برای هر نوع از این روابط، مجازات خاصی را در نظر گرفته است.

اثبات لواط و تفخیذ و جایگاه مفعول در فرآیند قضایی

اثبات جرایم جنسی، به ویژه لواط و تفخیذ، در قانون ایران شرایط بسیار سختی دارد. قانونگذار این سختگیری را برای حفظ آبروی افراد و جلوگیری از ادعاهای دروغین و اشاعه فحشا در جامعه در نظر گرفته است. راه های اصلی اثبات این جرایم از این قرار است:

• اقرار: برای اثبات لواط یا تفخیذ از طریق اقرار، فرد باید چهار مرتبه به ارتکاب این جرم اقرار کند. یعنی کمتر از چهار بار اقرار، کافی نیست و در این صورت، حد ساقط می شود و ممکن است مجازات تعزیری (مثل ۳۱ تا ۷۴ ضربه شلاق) برای فرد در نظر گرفته شود.
• شهادت شهود: برای اثبات این جرایم با شهادت شهود، چهار مرد عادل باید به صورت حضوری و مستقیم، عمل ارتکابی را مشاهده کرده باشند. یعنی شهادت غیرمستقیم یا حدسی پذیرفته نیست. این شرط بسیار دشوار، عملاً اثبات این جرایم را از طریق شهادت شهود بسیار کم رنگ می کند.

در فرآیند قضایی مربوط به جرایم منافی عفت، یک نکته مهم دیگر این است که طبق ماده ۳۰۶ قانون آیین دادرسی کیفری، به این جرایم به طور مستقیم در دادگاه صالح رسیدگی می شود. یعنی برخلاف بسیاری از جرایم دیگر که ابتدا در دادسرا تحقیقات مقدماتی انجام می شود، در مورد لواط و تفخیذ، دادسرا صلاحیت رسیدگی و تحقیق را ندارد و پرونده مستقیماً به دادگاه می رود. این موضوع برای حفظ آبروی متهمان و جلوگیری از گسترش بی رویه این پرونده ها است.

مرجع صالح برای رسیدگی به این جرایم بسته به مجازات متفاوت است: اگر مجازات حدی اعدام باشد (مثلاً برای مفعول لواط در حالت عادی یا فاعل لواط با احصان)، دادگاه کیفری ۱ صلاحیت رسیدگی دارد. در مواردی که مجازات اعدام نیست (مثلاً ۱۰۰ ضربه شلاق حدی برای تفخیذ)، دادگاه کیفری ۲ مرجع صالح است. قاضی در دادگاه، پس از بررسی مدارک، اظهارات و شواهد موجود، حکم صادر می کند.

احکام فقهی مرتبط با ازدواج فرد لواط کننده با خویشاوندان مفعول

قانونگذار ما، علاوه بر مجازات های مربوط به خود عمل لواط، یک حکم فقهی دیگر را هم در ماده ۱۰۵۶ قانون مدنی آورده است که پیامدهای این جرم را فراتر از خود شخص می برد. این ماده می گوید:

«کسی که با اقارب نسبی از طبقه اول خود یا با زن یا مادر یا خواهر یا دختر کسی که با او لواط کرده است، ازدواج کند، آن ازدواج باطل و حرام است.»

به زبان ساده تر، اگر یک مرد با مرد دیگری لواط کند، آن فاعل لواط دیگر نمی تواند با مادر، خواهر و دختر آن مفعول لواط ازدواج کند. این خویشاوندان برای او «حرام ابدی» می شوند، یعنی حتی اگر بعداً پشیمان شود یا توبه کند، باز هم اجازه ازدواج با این افراد را ندارد و چنین ازدواجی از اساس باطل است. این حکم نشان دهنده اهمیت و تأثیر عمیق این جرم از دیدگاه فقهی و قانونی است.

البته، این حکم هم استثنائاتی دارد:

• اگر کسی شک داشته باشد که آیا دخول کامل انجام شده یا خیر، این حکم حرمت ازدواج اعمال نمی شود.
• اگر فردی ابتدا با مادر، خواهر یا دختر شخصی ازدواج کرده باشد و بعد از ازدواج، با آن شخص لواط کند، آن ازدواج قبلی باطل نمی شود و آن ها برای او حرام نمی شوند. یعنی ترتیب زمانی اتفاق افتادن ازدواج و لواط، در این حکم تأثیرگذار است.

این احکام نشان می دهند که قانونگذار تلاش کرده است تا ابعاد مختلف این جرم را از جنبه های فردی و اجتماعی، پوشش دهد.

تفاوت های کلیدی: مفعول در روابط جنسی (هویت و نقش) و مفعول در قوانین کیفری (جرم و مجازات)

تا اینجای مقاله، ما درباره دو دنیای کاملاً متفاوت از مفعول صحبت کردیم. یکی در حوزه روانشناسی و هویت جنسی، و دیگری در چارچوب خشک و جدی قوانین کیفری. خیلی مهم است که این دو مفهوم را با هم قاطی نکنیم تا دچار اشتباه نشویم و قضاوت های نادرست نداشته باشیم.

وقتی در مورد مفعول در روابط جنسی حرف می زنیم، داریم درباره یک ترجیح شخصی، یک هویت یا یک نقش در آمیزش جنسی صحبت می کنیم. این مفهوم به خواست، میل و توافق افراد برمی گردد. در این بستر، مفعول بودن بخشی از تنوع انسانی است و تا زمانی که با رضایت و احترام متقابل انجام شود، هیچ ایرادی ندارد. اینجا هیچ حرفی از جرم یا مجازات نیست؛ صرفاً تبیین یک جنبه از روابط انسانی است.

اما وقتی سراغ مفعول در قوانین کیفری ایران می رویم، ماجرا ۱۸۰ درجه فرق می کند. اینجا مفعول به فردی اطلاق می شود که عمل مجرمانه لواط یا تفخیذ روی او واقع شده است. در این چارچوب، عمل لواط و تفخیذ، چه از نظر فقهی و چه از نظر قانونی، جرم محسوب می شود و برای هر دو طرف (فاعل و مفعول)، مجازات های حدی بسیار سنگینی در نظر گرفته شده است. در این زمینه، ما با یک «مجرم» یا «قربانی» مواجه هستیم، نه صرفاً یک «نقش» یا «هویت».

اهمیت ندادن به این تفاوت بنیادی می تواند باعث سوءتفاهم های جدی، برچسب زنی های اشتباه و قضاوت های نادرست شود. جامعه ای آگاه تر است که بتواند این تفاوت ها را تشخیص دهد و هر مفهومی را در جایگاه خودش درک کند. پس، حواسمان باشد که وقتی از مفعول حرف می زنیم، منظورمان کدام جنبه است؛ آیا به ترجیحات و هویت افراد اشاره داریم یا به یک عمل مجرمانه در چارچوب قانون.

نتیجه گیری: درک چندوجهی مفهوم مفعول و اهمیت آگاهی

تا اینجا با هم دیدیم که کلمه مفعول چقدر می تواند در بسترها و زمینه های مختلف، معانی متفاوت و عمیقی داشته باشد. از یک طرف، این واژه به نقش های جنسی و هویت های انسانی در روابط اشاره می کند که با ترجیحات فردی و ابعاد روانشناختی پیوند خورده است. در این بعد، مفعول بودن نه خوب است نه بد؛ فقط یکی از جنوعات و تجربه های انسانی است که در آن، رضایت و احترام متقابل حرف اول را می زند.

از طرف دیگر، در چارچوب قوانین حقوقی و فقهی ایران، مفعول عنوانی است که به فرد قربانی یا مشارکت کننده در جرایمی مثل لواط و تفخیذ اطلاق می شود. در این فضا، قانون با شدت و سخت گیری با این اعمال برخورد می کند و برای مفعول در لواط، مجازات های حدی بسیار سنگینی در نظر گرفته است.

این تفاوت های بنیادی، اهمیت آگاهی و استفاده صحیح از این اصطلاح را دوچندان می کند. لازم است همیشه به یاد داشته باشیم که خلط کردن این دو معنا می تواند به قضاوت های نادرست، برچسب زنی های بی اساس و آسیب های روانی برای افراد منجر شود. در جامعه ای که به تنوع هویت ها و ترجیحات انسانی احترام می گذاریم، باید همزمان چارچوب های قانونی و فقهی کشورمان را هم بشناسیم و رعایت کنیم.

اگر با مسائل حقوقی پیچیده ای در این زمینه مواجه شدید، یا اگر با چالش های روانشناختی مرتبط با هویت جنسی یا شرم مفعول بودن دست و پنجه نرم می کنید، توصیه اکید می کنیم که حتماً با مشاوران حقوقی یا روانشناسان متخصص مشورت کنید. آن ها می توانند راهنمایی های دقیق و تخصصی به شما ارائه دهند و در مسیر درست به شما کمک کنند.