جایگاه زبان فارسی در تاریخ عثمانی

یک متخصص تاریخ عثمانی با بیان اینکه زبان فارسی در پی ریزی و سیر تاریخی دولت عثمانی نیز زبانی مهم به شمار می رفته است از علاقه پادشاهان عثمانی به زبان فارسی می گوید.

به گزارش اکسیداک، کریم عبدالمجید، پژوهشگر و متخصص تاریخ عثمانی در جهان عرب در یادداشتی با عنوان «فارسی و جایگاه آن در تاریخ عثمانی» که در الجزیره منتشر شده، درباره زبان فارسی و جایگاهش در تاریخ عثمانی  گفته است. در  ادامه ترجمه سپیده موسوی، دکترای زبان و ادبیات فارسی را از این یادداشت می خوانیم:  «هرکس به زبان ها علاقه مند بوده و شیفته یادگیری زبان هاست باید برای زبان فارسی وقت بگذارد. این زبان، تعبیراتی زیبا و معانی متمایزی در سطح واژگانی اش دارد. به همین سبب توانسته در طول قرون متمادی به عنوان زبان دوم تمدن اسلامی شناخته شود. 
عربی به وفور از واژه های زبان فارسی تاثیر پذیرفت و از آن اقتباس کرد، حتی ترکی عثمانی نیز از فارسی هزاران کلمه را وام گرفت، تا آنجا که شمس الدین سامی (نگارنده نخستین دایره المعارف ترکی) در آغاز قرن بیستم در ضمن فرهنگ لغتش «قاموس ترکی» شمار این وام واژگان را به 4400 واژه می رسانَد. 

فارسی همان زبانی است که حافظ با آن، اشعار جاودانه اش را بیان کرد و سعدی هم با کمک همین زبان توانست مفاهیمی را که  از سینه اش بیرون می تراوید و با روحش درآمیخته بود با قطار پی درپی اشعارش به زبان بیاورد و بدین گونه روزگارش را به نام خود پیوند زند. 
فارسی همچنین تا پایان قرن شانزدهم، زبان دولتی ممالک سلجوقی و نیز زبان ادبی سرزمین عثمانی بود. ازاین رو این زبان، شایستگی و سزاواریِ  آن را دارد که در طول زندگی مان برای آموختنش زمان بگذاریم و به مدد آن رکنی از ارکان زیبایی شناسی تمدن اسلامی را بهتر بشناسیم. 

به تحقیق، پادشاهان عثمانی گرایش هایی شاعرانه داشتند تا آنجا که بسیاری از آنها علاوه بر فارسی، به عربی و عثمانی نیز شعر می گفتند. برای نمونه سلطان محمد فاتح، فردی شناسا و آگاه  به زبان فارسی بود. نوۀ سلطان، یعنی سلطان سلیم اول نیز تا جایی به زبان فارسی تسلط داشت که یک مجموعه شعر دربردارنده دوهزار بیت به این زبان از او به یادگار مانده است. در کنار این ها، پسر سلطان سلیم، یعنی سلیمان قانونی نیز بهره ای ویژه از زبان فارسی داشت که در دیوانش به نام دیوان «محبی» سروده هایش به زبان فارسی آمده است.  

زبان فارسی جایگاهی مهم در تاریخ ادبی و علمی امپراتوری عثمانی داشته است. تا آنجا که باید آن را از جملۀ «زبان های سه گانه» دانست که در هویت دادن به دولتمردان عثمانی نقش مهمی داشته است. 
می توان گفت فارسی همان گونه که در تشکیل و تطور زبان عثمانی، به عنوان زبانی اصلی شناخته می شد در پی ریزی و سیر تاریخی دولت عثمانی نیز زبانی مهم به شمار می رفته است. این تاثیر در راستای تاثیری بوده است که این زبان به شکلی گسترده بر ادبیات عثمانی و شکل و روش کتابتش در سه قرن اول این حکومت گذاشته بود، همان گونه که این زبان، توانست علاوه بر کتاب های تاریخی که به زبان ترکی عثمانی و فارسی نوشته شده بود، بر شکل نگارش کتب تاریخی عثمانی نیز تاثیرگذار باشد.

از جمله چیزهایی که به مردم در تطور نهضت ادبی امپراتوری عثمانی کمک کرد گسترش انجمن ها و قهوه خانه هایی بود که در آنها غالباً موضوعاتی پوشش می یافت که از ادبیات عربی و فارسی گرفته شده بود.  

 سرچشمه های شعر فارسی در عثمانی

با در نظر گرفتن این اثرگذاری، می توان گفت که بازتاب شعر فارسی به سبب نهضت ترجمه ای که از قرن ششم هجری قوت گرفته بود بسیار گسترده است.  در اینجا از آنچه از سرچشمه های ادبیات فارسی به امپراتوری عثمانی انتقال یافت دو مثال می زنم. آغازش با مصلح الدین بن شعبان سروری است. او کسی بود که مثنوی مولانا جلال الدین رومی را که به فارسی نوشته شده بود به ترکی برگرداند و با این کار در میان فرقۀ متصوفه مولویه عثمانی به جایگاهی بزرگ و احترام آمیز دست یافت.  همچنین صفی الدین بن مصطفی الرومی  را داریم که چندین شعر حماسی فارسی را به امپراتوری عثمانی برگرداند. 
علاوه بر این ها، «باقی» شاعر را هم اضافه می کنیم که به حق شعرش نمونۀ برجسته شعر غنایی قرن شانزدهم میلادی بود. این شاعر، تحت تاثیر امیرعلی شیر ایرانی قرار گرفت تا بتواند علاوه بر اشعاری دینی و نیز اشعاری که به عربی و فارسی سروده بود در کنار کسانی بایستد که پا جای نوابغ شعر فارسی گذاشتند. مهم ترین چیزی که او از خود به جای گذاشت اشعاری بود که به عنوان غزلیات ترکی وی به نمایش گذاشته می شود. این حرکت ترجمه و سرودن شعر، باعث شد که این شاعر عثمانی از استادان شعر فارسی تقلید کند و حتی تخلص(فرنام) آنها را هم بپذیرد.
از این منظر می توان گفت که به طور کلی فرهنگ ادبی عثمانی، مبتنی بر فرهنگ فارسی و ایرانی بوده است و تزهای اخلاقی که در طول اعصار متبلور شده بود تا جایی ادامه یافت که تاثیر ادبیات فارسی بر ادبیات عثمانی، فراتر از شکل آن پیش رفت و حتی به سطح مضامین نیز کشیده شد تا حدی که نویسندگان عثمانی را در برابر خود شگفت زده ساخت. 
در میانه این تاثیرگذاری، حتی شخصیت های ایرانی به عنوان الگویی قرار گرفتند تا نویسنده عثمانی به آن دست از نویسندگانی که از نظر ذوق بلند و طبایع لطیف معروف بودند متصف شوند و بدین گونه نگارنده عثمانی که طبیعتاً انعکاس این تاثیرگذاری را در سطح جامعه خود مشاهده می کرد تبلور آن را در خود نیز یافت. 
و اما در زمینه کتاب های تاریخ عثمانی که به زبان فارسی نوشته شده اند باید گفت با وجود آنکه تعدادشان کم است اما توانسته اند مجموعۀ مهمی را تشکیل دهند که تاریخ امپراتوری عثمانی را از زمان پدید آمدن در قرن چهاردهم، تا پایان قرن شانزدهم دربرمی گیرد. در این میان، آن دست آثار تاریخی که به زبان فارسی نوشته و به یک وزیر اعظم یا سلطان پیشکش شدند بالاترین ارزش را داشتند و صاحبانشان یا به جایگاه بلندی رسیدند یا وظیفۀ مهمی را در دولت به دست آوردند. نظیر تاریخ دان آن دوره، شکرالله بن الشهاب که اثری به نام « بهجه التواریخ» را نوشت که یک اثر فراگیرِ تاریخی بود و  از آغاز آفرینش تا سلاطین خاندان عثمانی در قرن پانزدهم را دربرمی گرفت.
همان گونه که بیشتر کتاب های فارسی مهم برای ثبت جنگ های عثمانی نوشته می شد. صاحبان این کتاب ها، گاه ایرانی الاصل هایی بودند که در دستگاه کار می کردند. نظیر کتاب «هشت بهشت» از ادریس بدلیسی  (از شخصیت های مهم قرن شانزدهم) و یا کتاب «سلیم نامه» از همین نویسنده که به فتح سلطان سلیم تا تبریز، پایتخت صفویان پرداخته است و برخی با این کار از او به عنوان فاتحی بزرگ یاد می کنند.
در میان کسانی که آثار تاریخی فارسی نگاشته اند تاریخ نگاری ایرانی به نام علی اکبر خطایی را هم می یابیم که در قرن شازدهم به چین سفر کرد و مشاهدات خود را درباره چین در کتابی _ که به «خطای نامه» مشهور است – نوشت و به سلطان سلیم اول تقدیم کرد به این امید که وی به خاک چین برود و آن را فتح کند. 
در این بررسی کوتاه، نتیجه می گیریم که زبان فارسی بنیانی ریشه ای از بنیان های دانش و فرهنگ عثمانی بوده است. این تاثیرگذاری شایستگی آن را دارد که باعث شود علاقه مندان تاریخ عثمانی، بر شناخت و یادگیری آن اهتمام ورزند زیرا میراث مکتوبی که از زبان فارسی با تاریخ عثمانی گره خورده است میراثی بس عظیم است.

پایان خبر اکسیداک