از ریختن شکر مقابل خانه حاجی ها تا آداب خاص پختن آش پشتِ پا

به جا آوردن حج به عنوان یکی از فرایضی که تحت شرایطی خاص بر هر مسلمانی واجب می شود، آداب مخصوص خود را دارد که بخشی از آنها مرتبط با احکام اسلامی بوده و برخی دیگر نشات گرفته از رسوم خاصِ هر منطقه است و همین موضوع سبب شده سنت ویژه ای برای بدرقه و استقبال از حاجی ها شکل گیرد.

به گزارش اکسیداک، شاید بتوان بخشی از علت شکل گیری آداب و رسوم وابسته به حج را ناشی از این موضوع دانست که با توجه به اینکه در گذشته رفتن به حج اصلا کار آسانی نبود و تنها برخی از افراد می توانستند عازم سرزمین وحی شوند، حاجی شدن چیزی شبیه یک آرزو بود؛ آرزویی که برخی برای رسیدن به آن دست به دامن کارهایی می شدند که به مرور به بخشی از فرهنگ آنها تبدیل شد. به عنوان مثال در خراسان، مردم در مراسم «فال چل بیتو» که در شب چهارشنبه سوری برگزار می شد، با انداختن ریگ به کوزه آرزو می کردند که به زیارت خانه خدا بروند. هنوز هم با وجود آسان تر شدن سفر حج، ردپایی از برگزاری برخی از این سنت ها را می توان در کشور دید.

در این شرایط زمانی هم که فرد متوجه می شد امکان رفتن به حج برایش فراهم شده است، انجام مناسک حتی پیش از عازم شدن برایش آغاز می شد؛ چنانچه اقدام به ادای دین، وصیت کردن، سر و سامان دادن فرزندان مجرد، حلالیت طلبیدن و … می کرد. با این وجود بازهم کارهایی پیش از راه افتادن وجود داشت!

پرداخت بدهی ها پیش از رفتن به حج یکی از مهم ترین دغدغه های مسافران بود به شکلی که در برخی نقاط زایر حتی پیش از حرکت خمس و زکات مال خود را به روحانی محل می داد و در مورد اموال باقی مانده اش وصیت می کرد. برای آنها مهم بود که با روح و جسمی پاک عازم حج شوند و قربانی را با پولی بخرند و ذبح کنند که پاک باشد.

کار مهم دیگر که در تمام شهرهای ایران انجام می شد، طلب حلالیت بابت اقداماتی بود که فرد سهوا یا عمدا مرتکب شده و کسی را به واسطه آن آزار داده بود؛ عادتی که در برخی نقاط کشور با شکل خاصِ خود اجرا می شد. به عنوان مثال یکی از سنت های پیش از سفر حج در سنندج «گردن آزادی» بود. بر اساس این رسم زایران چند روز پیش از حرکت کفن می پوشیدند، کاردی به دست می گرفتند، در بازار می گشتند و از اهالی محل حلالیت می طلبیدند و به اصطلاح «گردن آزادی» می خواستند.

پس از طلب حلالیت ها، باید زمانی برای آغاز سفر تعیین می شد که آن هم آداب خاص خود را داشت.

به باور گذشتگان برای انجام هر کاری از جمله رفتن به چنین سفر مهمی باید زمان سعد و نحس تعیین می شد. بر این اساس اقدام به «ساعت دیدن» می کردند تا مشخص شود چه روز و ساعتی عازم شوند. در برخی شهرهای ایران رسم چنان بود که صبح دوشنبه، شب چهارشنبه و پیش از نماز جمعه به سفر نمی رفتند. گاهی هم تعیین سعد و نحس روز حرکت سفر با مراجعه به تقویم هایی که بر اساس صورفلکی قدیم تنظیم شده بود انجام می شد. رسمی که این روزها با توجه به برنامه ریزی های گسترده سازمان های مرتبط برای اعزام مسافران دیگر اجرا نمی شود.

حالا زمان بدرقه مسافران فرامی رسید؛ رسمی که شاید این روزها رنگ و بوی گذشته را نداشته باشد، اما همچنان هم با تفاوت هایی در شهرهای مختلف اجرا می شود. در بیشتر شهرهای کشور مسافر حج باید تا حد امکان از دری رو به قبله از خانه خارج شود. از آنجایی که در گذشته رفتن و برگشتن به حج ممکن بود تا 2 سال هم طول بکشد، یکی از رسوم این بود که کسی که می خواست عازم شود مقابل در خانه کمی شکَر می پاشید و با اسب از روی آن رد می شد، به باور آنها این کار خطر سفر را کاهش می داد.

رد کردن مسافر از زیر قرآن و ریختن آب پشت سر او هم رسم مشترک در تمام ایران است، اما در شهرهای مختلف رسوم دیگری هم وجود دارد. مثلا در شاهرود نگاه کردن مسافر به پشت سر را بدشگون می دانستند و به اعتقاد آنها اگر فرد به پشت سر نگاه می کرد، سفر عاقبت خوشی نداشت.

در برخی مناطق دیگر از جمله شهرهای استان فارس، مرسوم بود که در یک سینی کنار قرآن، ظرفی پر از نقل و نبات، ظرف دیگری پر از آجیل، کمی آرد و کاسه ای پر از آب سرد با برگ نارنجی می گذاشتند. بعد از اینکه مسافر دو بار از زیر قرآن رد می شد، آجیل ها را در جیبش خالی می کردند. او یک بار کف دست راستش را درون آرد می زد و سپس از خانه خارج می شد و پشت سر او آب را بر زمین می ریختند.

در برخی شهرها هم آشنایان قبل از حرکت به خانه زایر می روند و هرکس پولی متناسب با وسع خود به او می دهند. در مقابل حاجی هم در بازگشت برای آنهایی که به او پول داده بودند سوغاتی های ویژه تری می آورد.

چاوش خوانی رسم دیگری بود که هنوز هم در برخی از شهرهای کشور اجرا می شود؛ به این صورت که چاوش در برابر کاروان زیارتی نوای مذهبی سر می دهد. رسم چاوش خوانی برای زایرین اماکن زیارتی از دوره صفویه مرسوم شد. در بعضی شهرها این مراسم گاهی چند ماه پیش از سفر حج برگزار می شد و افرادی که پس از شنیدن این نوا شوق حضور در حج را پیدا می کردند می توانستند برای پیوستن به کاروان اقدام کنند.

رسوم وابسته به سفر حج با راهی شدن زایر تمام نمی شود. پختن آش پشتِ پا رسم دیگری است که خانواده یا آشنایان زایران آن را به جا می آورند. آش پشت پا، آش رشته ای است که در روز سوم، پنجم یا هفتم سفر به نیت بی خطر بودن سفر و به سلامت بازگشتن مسافر می پزند. در برخی مناطق آردی را که با آینه و قرآن و جام آب در سینی گذاشته بودند و مسافر هنگام ترک خانه آن را لمس کرده بود، به نشانه تبرک در آش می ریزند.

پی نوشت: با توجه به اینکه برگزاری حج این روزها تقریبا 2 ماه به طول می انجامد، سایر آداب و رسوم مرتبط با این سفر معنوی از جمله باورها، مَثَل ها و سنت های استقبال از حاجی ها موارد دیگری هستند که اکسیداک در گزارش های آتی به آنها می پردازد.

پایان خبر اکسیداک