رمزگشایی از یک تصویر آخرالزمانی!

آناتومی یک تصویر تاریخی

نخستین چیزی که در تحلیل این تصویر جلب توجه می کند ترکیب بندی بسیار قابل تامل عناصر بصری در آن است که قدرت روایتگری آن را تا حد اعجاب انگیزی افزایش داده است. در مرکز قاب مبلی سالم در خانه ای قرار گرفته که جنگ آن را به یک ویرانه تبدیل کرده است. در این میانه مردی مبارز چهره برکشیده و روی مبل مورد نظر نشسته و علی رغم مجروحیت مشهود تا آخرین نفس دست از مبارزه نمی کشد. این چیدمان تضادی معنادار میان نظم و آشوب زندگی و ویرانی خلق کرده است. پس زمینه تصویر پر از آوار و خرابی است اما نقطه کانونی آن – سنوار و مبل – نمایانگر نوعی مقاومت در برابر این ویرانی است. نور طبیعی هم که در اثر تخریب دیوارها و پنجره های خانه به موقعیت می تابد سایه روشن هایی خلق کرده که به تصویر عمقی نمادین بخشیده است. این نورپردازی همراه با زاویه دید پهپاد ترکیبی سینمایی به تصویر داده که آن را از یک ویدئوی خبری صرف فراتر می برد.

خوانش نشانه شناختی؛ از واقعیت تا نماد

در تحلیل نشانه شناختی این تصویر با مجموعه ای پیچیده از دال ها و مدلول ها روبرو هستیم که هر کدام در لایه های مختلف معنایی عمل می کنند. در نشانه شناسی تصویر این مهم است که هر یک از عناصر عینی تصویر (دال ها) به کدام مفاهیم انتزاعی (مدلول ها) ارجاع دارند. با نگاه نشانه شناسانه مبل در اینجا صرفاً یک قطعه اثاثیه نیست بلکه دالی است که بر “خانه” و “زندگی عادی” دلالت می کند. هیبت مخروبه منزل دال دیگری است که بر “جنگ” و “نابودی” دلالت دارد. همنشینی این دو دال متضاد – مبل سالم و خانه ویران شده – خود به مدلول عمیق تری اشاره دارد؛ اصرار بر حفظ زندگی در لحظه ای که مرگ همه جا را فراگرفته است.

نشانه ها البته فقط به اینها محدود نیست؛ چوبی که سنوار به سوی پهپاد پرتاب می کند نمادی از مقاومت با ابتدایی ترین ابزارها در برابر پیشرفته ترین تجهیزات نظامی است. پهپادی که ثبت کننده این تصویر آخرالزمانی است نقشی دوگانه ایفا می کند؛ از یک سو نماد قدرت نظامی و تکنولوژیک است و از سوی دیگر با ثبت این لحظه ناخواسته به ابزاری برای روایت مقاومت تبدیل شده است. این پارادوکس لایه ای پیچیده به معناشناسی تصویر می افزاید و نشان می دهد چگونه گاه ابزار سلطه می تواند به ضد خود تبدیل شود. جایی که فناوری پیشرفته نظامی برخلاف هدف اولیه اش تصویری خلق می کند که در تضاد با روایت رسمی قدرت قرار می گیرد.

بازتولید اجتماعی و قدرت روایتگری

گذشته از وجوه نمادین تصویر آنچه آن را به پدیده ای اجتماعی تبدیل کرده فرایند پیچیده بازتولید آن در سطوح مختلف جامعه است. در روزهای گذشته بازسازی آخرین لحظات زندگی سنوار به یک جریان اجتماعی در میان فلسطینیان تبدیل شده است. باید توجه داشت که کودکان و نوجوانان فلسطینی با تکرار ژست سنوار صرفاً یک تصویر را بازسازی نمی کنند؛ آنها در حال مشارکت در فرایند جمعی معناسازی هستند. هر بار بازآفرینی این تصویر لایه ای جدید به معنای آن می افزاید و به عمق بیشتری به روایت در حافظه جمعی می بخشد. البته شبکه های اجتماعی هم نقشی کلیدی در این فرایند ایفا کردند. گردش این تصویر در فضای مجازی آن را از محدوده جغرافیایی نوار غزه فراتر برد و به یک نماد جهانی تبدیل کرد.

 فرایند اسطوره سازی در عصر رسانه های جدید

در سطحی عمیق تر آنچه با این تصویر رخ داده نمونه ای بدیع  از فرایند خلق اسطوره در عصر جدید است. سنوار پس از انتشار این تصویر به یک نماد اسطوره ای در میان فلسطینی ها خصوصا نسل جوان و نوجوان آنها تبدیل شده است. این فرایند از طریق ترکیب عناصر کلاسیک اسطوره سازی با امکانات رسانه های نوین رخ داده است.

تنهایی قهرمان در برابر دشمنی قدرتمند استفاده از سلاحی نمادین (چوب) و صحنه نبرد (ویرانه ) همگی عناصری هستند که این روایت را به الگوهای کهن قهرمان پروری پیوند می زنند. اما آنچه این اسطوره سازی را منحصر به فرد می کند امکان مشارکت مستقیم مخاطبان در بازآفرینی آن است. در این الگو تصویر قهرمان برخلاف گذشته که در قالب روایت های شفاهی یا مکتوب خلق می شد و از نسلی به نسل دیگر انتقال می یافت با مشارکت فعال مخاطبان شکل می گیرد. افراد با تکرار صحنه نمادین شهادت سنوار عملا خود را در جایگاه قهرمان قرار می دهند و از این طریق مرز میان روایت کننده و روایت شونده کمرنگ می شود و هر فرد به نوعی خود را بخشی از روایت قهرمانی می پندارد. این الگویی جدید از اسطوره سازی است در عصر رسانه های جدید رخ نموده است.

همذات پنداری و هویت جمعی

در عین حال بازسازی صحنه شهادت سنوار توسط فلسطینی ها نه فقط تمجید از یک قهرمان بلکه نوعی مشارکت فعال در ساخت هویت جمعی نیز است. این کنش جمعی مکانیسمی برای پردازش تروما و تبدیل آن به روایتی امیدبخش است. کودکان با تکرار این ژست نه تنها با قهرمان خود همذات پنداری می کنند بلکه خود را به بخشی از روایت بزرگ تر مقاومت پیوند می زنند. این همذات پنداری فراتر از یک تقلید صرف است. کودکان و نوجوانان با بازآفرینی این صحنه در واقع نوعی آیین را اجرا می کنند که در آن تجربه فردی به تجربه ای اشتراکی تبدیل می شود. این آیین جمعی در عین حال که به پردازش درد مشترک کمک می کند نوعی مقاومت فرهنگی نیز هست؛ تلاشی برای صیانت از ارزش های جمعی در شرایطی که هویت و فرهنگ در معرض تهدید قرار دارد. این همذات پنداری در سطح جهانی نیز عمل می کند. تصویر سنوار به واسطه سادگی و قدرت نمادینش توانسته مرزهای فرهنگی و زبانی را درنوردد و به نمادی جهانی از مقاومت در برابر ظلم اشغالگری و نابرابری تبدیل شود.

 قدرت رسانه در خلق روایت های ماندگار

ویدئوی آخرین لحظات زندگی یحیی سنوار نشان می دهد چگونه یک لحظه تاریخی می تواند از طریق مکانیسم های پیچیده رسانه ای به روایتی ماندگار در حافظه جمعی تبدیل شود. این تصویر با ترکیب هوشمندانه عناصر بصری نمادین و روایی توانسته از سطح یک سند تاریخی فراتر رفته و به ابزاری برای بیان هویت جمعی تبدیل شود. قدرت این تصویر در توانایی آن برای فشرده سازی معانی پیچیده در قالبی ساده و قابل فهم است. این تصویر توانسته مفاهیم عمیقی چون مقاومت امید و هویت را در ترکیبی ساده اما قدرتمند به نمایش بگذارد. بازتولید مداوم آن توسط کودکان و نوجوانان فلسطینی نشان می دهد که چگونه یک تصویر می تواند از مرز بازنمایی صرف فراتر رفته و به عملی اجتماعی و هویت ساز تبدیل شود. این پدیده رسانه ای به ما یادآوری می کند که در عصر اشباع تصویری هنوز هم قاب هایی می توانند چنان قدرتمند باشند که از مرز اطلاع رسانی فراتر روند و به روایتی جمعی و ماندگار تبدیل شوند. روایت هایی که از دل ویرانه ها امید می آفرینند و از تنهایی یک مبارز داستان مقاومت یک ملت را بازگو می کنند.

* روزنامه نگار و پژوهشگر رسانه